lunes, 14 de marzo de 2011

Quechua Leccion 5: Sujetos y Verbos

Sujeto, Verbo y Complemento

3.16 Cuando la oración tiene verbos transitivos, cuya acción pasa del sujeto al objeto, el complemento (complement) está en acusativo, al igual que en latín. El complemento o acusativo se marca en quechua con -ta.

T'antatan munashani Quiero pan
Karmintan munashanki Tú quieres a Carmen
Allichu tapuyukusayki qanta Por favor te puedo preguntar?
Imallatachu icha Qué será?

3.16.1 Las partes de la oración, en todos los idiomas, son básicas. En los occidentales tienen este orden: sujeto, verbo y complemento. Casi todas las oraciones llevan sujeto y verbo. El complemento puede faltar algunas veces. El sujeto puede ser expreso o tácito porque en el caso del quechua el verbo, sin necesidad de la presencia del sujeto marca la persona actora.

3.16.2 En quechua el orden de la aparición en la oración no es rígida como en español: sujeto, verbo y complemento. Casi siempre y por elegancia el acusativo u objeto (dígase igual del predicado o atributo) aparecen en primer lugar, luego el sujeto y finalmente el verbo. Valga la oportunidad para recordar a Andrés Alencastre Gutiérrez, más conocido como Kilku Warak'a, formidable poeta quechua y uno de los mejores estudiosos del quechua cusqueño cuyas investigaciones no han sido publicadas. Alencastre decía: "El verbo en quechua es la llave de oro que cierra la oración".


Kusisqallapuni kawsakuy Tú vive muy feliz
Llahtayta, wasiyta A mi pueblo, a mi casa
qhawarihtiymi, cuando miro
sumah para phuyu hermosa nube cargada de lluvia
rixuriykamun aparece
(Textos tomados de "Yawar Para" de Alencastre).
Imatachu icha kamachikunki Ordenas algo?
Maytatah rishankiri Dónde estás yendo?
Qusqutan rishani Al Cusco estoy yendo

3.16.3 Los estudiantes, gracias a los avances de la tecnología, pueden escucharnos. De esta manera la pronunciación será mucho más facil. Sin embargo, insistimos en la necesidad de memorizar los diálogos para hablar el quechua como si hubieran nacido en los Andes.

Ejercicios.

1.
Imakunan Kaykuna Runakunan

(chay)
(hahiy)



(wasi)
(urqu)
(ñan)
(waka)
(mallki) 'árbol'
(alqu) 'perro'
(urpicha) 'palomita'
(michi) 'gato'

2.
Kastillanuta yachankichischu. Arí, yachaykun.
Manan yachaykuchu

(siyaru - munay)
(Lima -rikuy)
(mayistru - rihsiy)
(kichwa - rimay)

Hahiy warmakuna kichwata
riman kuchu. Arí, rimankun.
Manan rimankuchu.

(mayistru - rihsiy)
(Lima - rikuy )
(misk'i - munay)
(kastillanu - rimay)

Allintachu rimashanchis. Arí, allintan rimashanchis
Manan. Pantashanchismi.
(No. Estamos equivocándonos).

(liyiy )
(qilqay)
(yachay)
(ruway)
(llank'ay)

Imatan ruwashankichis. Mayistrutan suyashayku.
(siyaru - pitay) 'fumar'
(liwru - liyiy)
(waka -michiy)
(uwixa - ñak'ay) 'degollar'
(sara - muchay) 'desgranar'
Paykunari imatatah ruwashanku. Paykunaqa t'antatan mixushanku.
(chaxra - llank'ay)
(aha - uxyay) 'beber'
(kichwa - yachay)
(Qusqu -riy)
3.
Piwanmi llank'ankichis. Mayistruwanmi.

(tiyay)
(puriy) 'pasear'
(tupay) 'citarse'
(yachay) 'aprender'

(Mariyanu)
(runakuna)
(sipaskuna)
(mayistrukuna)

Imawanmi papata llank'ankichis. Taxllawanmi.

(qilqay)
(mixuy)
(waka - ñak'ay)
(unquy) 'enfermarse'



(lapis)
(kuchara) 'cuchara'
(kuchillu) 'cuchillo'
(chuxchu) 'malaria'

Imakunatan munashankichis Siyarutawan, kafiytawanmi.


(lapis, liwru)
(aha, kuka)
(papa, sara. t'anta )
(alqu, michi, uwixa, waka)

Pipuwanmi iskuylata rinkichis Husiychapuwanmi.


(Mariyacha)
(qan)
(paykuna)
(qankuna)
(iskuylirukuna)

Pikunan taytamamaykichis. Dun Huwanwan, duña Mariyapuwanmi.


(dun Luwis, duña Alisha).
(kay tayta, hahiy mama)
(hahiy siñura, kay wiraqucha).

Mayqinkunan iskuyliru masiykichiskuna. Husiychawan, Mariyachawan, Luwisachapuwanmi.


(Mariyanu, Isawil, Huwan)
(Antuñu, Luwis, Mariya)
(kay sipas, hahiy wayna)
(chay waynakuna, kay sipakuna)

Maykaman rishankichis. Iskuylakaman.


(llahta)
(Qusqu)
(Lima)
(Peruw)

Hayk'ahkaman kaypi kankichis. Tayrimankaman.
(ch'isin) 'noche'
(paqarin) 'mañana'
(minchha) 'pasado mañana'
(huh simana) 'una semana'
(huh killa) 'un mes'
(huh wata) 'un año'
4.
Yupaychis huhmanta chunkakama Huh,
(2,3,4,5,6,7,8,9,10)
Kunantah chunka huhniyuhmanta iskay chunkakama. Chunka huhniyuh,
(12,13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20).
Hayk'an watayki. Iskay chunka tawayuhmi.


(8)
(21)
(26)
(15)
(29)
(30)
(44)

Maytukuymi wakayki. Pisqa chunka kinsayuhmi.

(uwixa)
(chaxra) 'chacra'
(liwru)
(mallki)



(300)
(17)
(32)
(1,000)

Maychhikatah qulqiykiri kashan.
(Cuánto dinero tienes?) Tawa pachax sulismi kashan.
(Tengo 400 soles.)


(55) (500)
(70) (4,000)
(98) (10,000)


Conversación

1.
A. Quién eres tú?
B. Yo soy profesor.
A. Quién es ese hombre?
B. El es don Mariano.
A. Qué está haciendo este señor?
B. El está enseñando quechua.
A. Qué están esperando esos adolescentes?
B. Ellos están esperando el ómnibus.

2.
A. Hasta qué número cuentas?
B. Yo cuento hasta mil.
A. Entonces cuenta de 10 a 15.
B. Está bien. 10, 11, 12, 13, 14, 15.
A. Cuánto dinero quieres?
B. Yo quiero cinco mil soles.
A. Con quién estás trabajando?
B. Con José y María estoy trabajando.
Número 'numiru'

Práctica Oral

Huh wiraqucha huh t'aqa istudiyantikunawan rimanku unibersidadmanta rimaykuna yachaymanta ima.

W. Yaw, wayna sipaskuna. Imatan kaypi ruwashankichis.
I. Unibersidadpin istudiyashayku.
W. Imakunatatah chaypiri yachashankichis.
I. Kastillanu rimayta, kichwa rimayta iman yachashayku.
W. Pitah kichwatari yachachishan.
I. Ayakuchumanta mayistruwan Qusqumanta huh waynapuwanmi.
W. Mayqin kichwatah chayri.
I. Qusqu kichwan.
W. Hayk'atah kichwa klasipiri kashankichis.
I. Chunka kinsayuhmi kayku. Isqunmi warmikuna tawatah qharikuna.
W. Hayk'ahkamatah kay unibersidadpiri tiyankichis.
I. Agustu killakaman.

t'aqa 'grupo' qhari 'varón'
istudiyanti 'estudiante' Istudiyay 'estudiar'
Unibersidad 'Universidad' klasi 'clase'

agustu
'agosto'

Dictado

Qusquqa karupin kashan. Limamantan unnibus rin Abankayninta, hinaspan kinsa p'unchaypi chayan Qusquman. Awiyunmi ichaqa yaqa iskay urallapi phawan. Sapa p'unchaymi awiyun rin Qusquta. Chaypin rinku runakuna huh llahtakunamanta. Qusquta rinki chayqa Machupixchuta, sahsaywamanta, Chinchuruta iman rikunki. Qusqumantan awtukaril rin Machupixchuman. Chinchiruqa manan karupichu, awtun rin sapa dumingun Qusqumanta. Munanki chayqa Arkipatapis rinki makinapi, hinaspa Punuta, Titiqaqa quchata ima rikunki chaymantatah Limaman ripunki unnibuspi.

ura 'hora' makina 'tren'
Machupixchu Machu Picchu Titiqaqa Qucha 'Lago Titicaca'
dumingu 'domingo' Sahsaywaman 'Sacsayhuaman'

No hay comentarios:

Publicar un comentario